De coronacrisis in radicale kringen

Radicale groeperingen grijpen steeds vaker de coronacrisis aan om hun eigen denkbeelden kracht bij te zetten. Dat gebeurt bij extreem-links en extreem-rechts, maar ook in het religieus fundamentalisme en bij radicale pro- en anti-klimaatactivisten. NTA houdt deze bewegingen in de gaten en brengt ze in beeld.

Corona in radicale milieus in 6 vragen

In het voorjaar van 2020 breekt wereldwijd de corona-pandemie uit. Ook radicale en extremistische groepen reageren hierop. Nuance door Training & Advies (NTA) doet doorlopend onderzoek, en volgt ook de reacties op het coronavirus. Op basis van onderzoek naar open bronnen bespreken we trends en narratieven die we zien op de radicale flanken. Het onderliggende stuk is een analyse  tussen 16 maart tot 7 april; mogelijk worden er andere narratieven besproken in besloten groepen waar wij geen zicht op hebben.

De uitingen die we beschrijven zijn niet per se extreemlinks, extreemrechts of fundamentalistisch religieus, maar worden wel weerspiegeld in deze online milieus. Met radicale groepen bedoelen we groepen die een grote systeemverandering willen in onze huidige samenleving, die niet in lijn is met onze democratische rechtstaat. Met extremistische groepen bedoelen we groepen die mogelijk geweld willen gebruiken om zulke verandering te bereiken.

1. Hoe gaan radicale en extremistische groepen om met een crisis zoals Corona?

Radicale en extremistische groepen willen vaak dat de samenleving drastisch verandert. Zo willen ze graag een verandering in gedrag van mensen, een verandering in ons politiek-economische systeem of een verandering in wie er de macht heeft. Zoiets is niet makkelijk te bereiken. In crisistijden gebeurt er echter veel in de samenleving: gedrag, beleid en machtsverhoudingen veranderen. Naast eenheid en samenhorigheid, neemt in andere delen van de samenleving polarisatie, ontevredenheid en wantrouwen in de overheid toe. Radicale groepen gebruiken deze dynamiek vaak om hun agenda te bevorderen en steun te verwerven.

Extreme groepen zoeken geen steun of verandering via democratische of sociale processen maar zien geweld als legitiem middel. Zulke groepen willen een revolutie of ineenstorting van de huidige status quo. Deze zien een crisis als een kans: veiligheidspersoneel is afgeleid en druk, kwetsbare infrastructuur is kwetsbaarder dan ooit, en paniek en chaos verspreiden zich sneller. Je ziet dat zulke groepen oproepen om deze kans te grijpen.  Daarnaast zien religieus extremistische groepen zoals ISIS de pandemie ook als een straf van God richting hun vijanden. Ze ervaren het als een hulp in hun strijd.

2. Ervaren radicale/extremisten nu urgentie?

Een crisis geeft extremisten het gevoel dat dit het moment is, omdat de samenleving nu kwetsbaar is, of omdat ze deze crisis zien als een (goddelijk) signaal. Het kan een ‘trigger’-moment zijn, of een ‘voedingsbodem’ voor ontevredenheid en rekrutering.

Het leven van een radicaal of extremist is echter niet makkelijker geworden. Gesloten grenzen, ‘social distancing’, bemoeilijkte (illegale) handel en corona-besmetting zijn zaken die voor deze groeperingen belemmeringen  kunnen opwerpen. Er zijn nog geen concrete signalen waar we ons nu extra zorgen over moeten maken. Maar...waar we wel extra op moeten letten, zijn eventuele spanningen en frustraties die in de samenleving ontstaan. Deze kunnen uiteindelijk tot polarisatie en/of radicalisering leiden.

3. Wat doen ze dan wel?

Bijeenkomsten en demonstraties zijn afgelast maar radicale groepen zitten niet stil. De eerste offline acties vonden alweer plaats toen een moskee beplakt werd met posters. Er worden online trainingen aangeboden, online bijeenkomsten georganiseerd en er wordt veel geschreven en gedeeld. Er worden ook online acties bedacht: bijvoorbeeld het massaal bellen van een doelwit als protestvorm om hun helpdesk te overbelasten. Een ander voorbeeld is ‘zoombombing’ waarbij (extreemrechtse) groepen online bijeenkomsten verstoren met propaganda. In Amerika is dit gericht op synagogen en o.a. in schoolklassen voorgevallen. Gelukkig valt dit goed te voorkomen met het gebruik van wachtwoorden en de juiste instellingen.

Religieus fundamentalistische groepen proberen druk uit te oefenen op gelovigen en religieuze leiders. Zo beschuldigen ze religieuze leiders van afvalligheid als ze overheidsbeleid opvolgen, gebedshuizen sluiten, of samenwerken met andere religieuze groepen. Ze organiseren ook alternatieve bijeenkomsten, waar dan een radicaler verhaal verteld wordt dan in de reguliere gebedshuizen. Een voordeel van de coronacrisis is dat veel religieuze leiders zich nu ook online begeven. Waar eerst radicale actoren hier dominant waren is het nu moeilijker voor hen om een podium te pakken.

Ook hebben radicale groepen weinig op met ‘verbinding’. De tendens dat de samenleving nu solidair is en over verschillen heenstapt om samen door de crisis te komen, staat recht tegenover hun wereldbeeld. Fundamentalistische religieuze groepen vinden gezamenlijk bidden ketterij. Politieke radicale groepen vinden juist nu een moment om de zwaktes van de regering aan te wijzen, en een felle discussie te starten.

4. Welke plek heeft corona in een radicaal wereldbeeld?

Extreme en radicale groepen hebben vaak een eenzijdig wereldbeeld. Mensen hebben de neiging om dingen zo te interpreteren dat het aansluit bij hun eigen visie. Ze hebben voor zichzelf de oorzaak en de oplossing van de corona-crisis snel ingevuld:

•  extreemrechts ziet globalisering als oorzaak en nationalisme als oplossing;
•  extreemlinks ziet kapitalisme als oorzaak en solidariteit als oplossing;
•  religieus fundamentalisten zien ongelovigheid als oorzaak en geloof als oplossing.  

Deze groepen zijn dan ook bezig met 'bewijzen’ verspreiden die dit wereldbeeld illustreren. Zo deelt extreemrechts voorbeelden van multiculturele problemen. Extreemlinks deelt voorbeelden van winst die boven arbeidersrechten gezet wordt. Salafisten delen voorbeelden van ‘ketters’ die ziek worden.

5. Welke rol hebben complottheorieën in het milieu van radicale groepen?

Complottheorieën gaan vaak over een elite die probeert de wereldheerschappij te krijgen of te behouden. Zo zouden ze met 5G, chemtrails, vaccinaties of kraanwater de gezondheid of het denkvermogen van mensen aantasten. Al voor de crisis werd er gespeculeerd dat zo’n geheime elite het beste de macht kon grijpen door in crisistijden sterke controle in te voeren. De uitbraak van de coronacrisis bevestigt dus voor veel complotdenkers het wereldbeeld waar ze al eerder over discussieerden. De laatste weken hebben we gezien dat dit niet altijd bij discussiëren blijft; zo zijn er meerdere zendmasten in de brand gestoken.

Radicale groepen geloven ook vaak in een corrupte elite, die met geheime middelen de bevolking onderdrukt en hersenspoelt. Op dit punt overlappen de standpunten dus: de overheid is niet te vertrouwen, de media liegt en we worden onderdrukt. Je ziet dan ook dat complottheorieën, zoals bijvoorbeeld de 5G-theorie of theorieën over een ‘New World Order’ voorbijkomen in radicale online milieus. Het merendeel gelooft dit niet, maar er zijn ook complotten die wel geloofd worden. In Nederland is de opiniemaker Jensen bijvoorbeeld populair binnen extreemrechts. Jensen gelooft dat de corona-maatregelen overdreven zijn en een manier zijn van de overheid om angst te zaaien en hun macht te vergroten.

6. Wat zijn de zaken die problemen kunnen meebrengen?

Ten eerste is het goed te beseffen dat er altijd kritiek is op de overheid en overheidsbeleid en dat dit ook hoort in een gezonde democratie. Maar dit kan omslaan naar een fundamenteel wantrouwen van de overheid en instituties zoals het RIVM en de wetenschap. Als mensen in hun mediadieet vooral radicale bronnen en complottheorieën horen kan dit ervoor zorgen dat ze besluiten zich niet aan de corona-maatregelen te houden. Dit kan gevaarlijk zijn voor deze mensen zelf en de samenleving.

Ten tweede zorgt deze crisis voor spanningen, angst en zorgen. Radicale groepen gebruiken dit om een podium te pakken, te rekruteren en om hun vijanden als slecht af te schilderen. Waar een scheur in de samenleving is, proberen polariserende groepen daar een kloof van te maken. Dit kan ertoe leiden dat polarisatie toeneemt in een tijd waar verbinding belangrijk is.

Ten derde is het goed te letten op ideeën die kunnen leiden tot vernieling, geweld of gevaarlijk gedrag. Vernielingen van 5G-zendpalen verstoren de effectiviteit van hulpdiensten. Het niet opvolgen van de RIVM-maatregelen vergroot de verspreiding van corona. Geweld en dreiging tegen hulpverleners en beleidsmakers maakt hun werk moeilijker in deze moeilijke tijden.

Nepnieuws tegengaan, goed omgaan met frustraties en blijven verbinden kunnen deze problemen verkleinen.

​